ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to zaburzenie neurorozwojowe, którego częstość występowania szacuje się na 3,4–5% populacji ogólnej (Polanczyk i in., 2015) oraz 5 – 6% dzieci (Willcutt, 2012). Badając przyczyny zespołu, badacze koncentrują się głównie na dziedzicznych i biologicznych czynnikach, co potwierdzają badania Faraone i in., 2005 oraz Zhang i in., 2012. (Nowogrodzka, Piasecki, 2021). ADHD charakteryzuje się opóźnionym lub osłabionym rozwojem struktur mózgu, zlokalizowanych w obszarze czołowym, a także takich struktur jak ciało migdałowate, hipokamp, jądro ogoniaste oraz jądro półleżące (Hoogman i in., 2017).

Pierwsze objawy pojawiają się w okolicy 3-6 roku życia, a diagnoza najczęściej stawiana jest w okolicy 7 roku życia, chociaż we wcześniejszych czasach (pokolenie milenialsów oraz poprzedzające) zdecydowana większość osób pozostawała niezdiagnozowana ze względu na nikłą świadomość społeczną i znacznie mniejszą wiedzę wśród specjalistów. ADHD diagnozowane jest ponad 2x częściej wśród chłopców i mężczyzn niż dziewcząt i kobiet, co związane jest między innymi z rodzajem objawów. U chłopców w obrazie klinicznym zazwyczaj przeważa zespół nadpobudliwości psychoruchowej, natomiast u dziewcząt częściej dominuje deficyt uwagi.

Zaburzenie spotykanie jest nie tylko u dzieci, często utrzymuje się także w wieku dorosłym. U osób dorosłych możliwe jest zmniejszenie lub ustąpienie objawów nadpobudliwości, jednak rozproszenie i deficyt uwagi najczęściej utrzymują się stale od dzieciństwa (Targumi, Adlera, 2014).

Brak właściwiej diagnozy oraz brak wdrożonego leczenia farmakologicznego czy psychoedukacji, może utrudniać codzienne funkcjonowanie nie tylko w szkole, ale także w pracy, środowisku akademickim i w relacjach społecznych. Jak wygląda diagnoza ADHD oraz gdzie i w jakim zakresie można uzyskać wsparcie?

Psycholog – uzyskanie opinii psychologicznej

Leczenie osób dorosłych prowadzone jest przez psychiatrę, który w pierwszej kolejności będzie wymagał kompleksowej diagnostyki. Odpowiada za to psycholog, który nie tylko wykonuje wywiad, ale może wykonać również testy i kwestionariusze, pomagające ocenić zdolności poznawcze oraz przeprowadzić diagnozę różnicową (np. z wykorzystaniem MMPI-2 czy SCID-5-PD). ADHD w objawach często może być mylone z zaburzeniem dwubiegunowym oraz zaburzeniem osobowości z pograniczna (borderline). Zaburzenie ma też wiele cech wspólnych ze spektrum autyzmu, stąd istotna jest dokładna diagnoza różnicowa. Diagnoza ADHD u osób dorosłych może obejmować między innymi:

• testy poznawcze (inteligencji) – WAIS, Binet, IDS,
• testy uwagi – d2-R, TUS,
• testy funkcji wykonawczych – np. test sortowania kart Wisconsin (WCST),
• testy pamięci,
• testy ciągłego wykonywania zadań – np. MOXO.

DIVA-5

DIVA-5 to narzędzie, z którego może skorzystać psycholog (a także psychiatra), aby zrealizować strukturalizowany wywiad diagnostyczny. Za jego stworzenie odpowiada holenderska fundacja o nazwie DIVA. W trakcie wywiadu klient/-tka odpowiada na pytania zawarte w kwestionariuszu, który jest podzielony na trzy części odnoszące się do okresu dzieciństwa i dorosłości. Osoba badana nie musi spieszyć się z udzieleniem odpowiedzi na pytania. Najważniejsze jest to, aby odpowiedzi były przemyślane, ponieważ będzie to rzutowało na wynik końcowy. 

Psycholog będzie zwracał uwagę na następujące kwestie:

• wiek, kiedy pierwszy raz mogły wystąpić objawy zaburzenia,
• charakter zaburzeń funkcjonowania, które wynikają z omawianych symptomów,
• kryteria objawowe dla nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej impulsywności,
• kryteria objawowe dla zaburzeń koncentracji uwagi.

d2-R

Test d2-R jest trafnym i rzetelnym narzędziem diagnostycznym stosowanym w kontekście diagnozy ADHD (Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej). Jest to test badający uwagę i koncentrację, szczególnie użyteczny przy diagnozowaniu osób w wieku od 20 do 79 lat. Bada selektywną uwagę, zdolność do dłuższej koncentracji, a także do szybkiego przetwarzania informacji.

Podczas testu osoba badana musi szybko zaznaczać wybrane litery z określonymi znakami diakrytycznymi, ignorując te, które nie odpowiadają kryteriom. Wyniki testu dostarczają informacji na temat poziomu uwagi, koncentracji oraz do filtrowania bodźców.

MOXO

O ile DIVA-5 ma formę wywiadu strukturalizowanego, to MOXO jest innowacyjnym rozwiązaniem, które opiera się na teście komputerowym ciągłego wykonywania zadań. Pozwalają na ocenę, następujących obszarów:

• impulsywność,
• nadruchliwość,
• zdolność utrzymania równowagi,
• zaburzenia czasu reakcji.

MOXO to test, który dedykowany jest dla osób dorosłych i dla dzieci. Przy czym posiada on dwie wersje. Pierwszą mogą wykonywać dzieci od 6 do 12 roku życia. Druga wersja przeznaczona jest od 13 do 60 roku życia. Oprócz tego, że jest to test, który pomaga postawić diagnozę ADHD lub ją wykluczyć, pomaga on także ocenić rzeczywiste reakcje badanego, a także pozwala ocenić skuteczność terapii – włączając w to ocenę zmian w reakcjach po zastosowanych lekach.

Conners 3

Conners 3 to kompleksowy zestaw kwestionariuszy przeznaczonych do diagnozy ADHD oraz towarzyszących mu zaburzeń, takich jak zaburzenia zachowania i opozycyjno-buntownicze, u dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 18 lat. Składa się z arkuszy samoopisowych, arkusza dla rodziców oraz arkusza dla nauczyciela, co pozwala na uzyskanie kompleksowego obrazu zachowań dziecka w różnych środowiskach. Conners 3 analizuje pięć głównych obszarów funkcjonowania, w tym poziom uwagi, nadaktywność i impulsywność, trudności w nauce, funkcje wychowawcze oraz relacje z rodziną i rówieśnikami. Dzięki temu narzędziu specjaliści mogą dokładniej ocenić różne aspekty życia dziecka i dostosować strategie terapeutyczne odpowiednio do jego potrzeb.

EXAT

EXAT (ang. Executive and Attentional Function Test – test funkcji wykonawczych i uwagowych) to narzędzie diagnostyczne używane do oceny funkcji wykonawczych i uwagi u osób badanych pod kątem ADHD w wieku od 7 do 19 lat. EXAT sprawdza deficyty w zakresie kontroli poznawczej, pamięci i uwagi. Jest testem komputerowym i pozwala na pozyskiwanie zarówno danych ilościowych, jak i jakościowych. Test będzie wkrótce dostępny.

Leczenie ADHD

Farmakoterapia

Psychiatra najczęściej przepisuje leki z grupy psychostymulujących, których zadaniem jest złagodzenie objawów ADHD. W ten sposób będzie można zauważyć u siebie mniejszą nadpobudliwość, ale także możliwość skupienia swojej uwagi na jednej rzeczy przez dłuższy czas. Farmakoterapia najczęściej wykorzystuje metylofenidat, który wykazuje się dużą skutecznością, dzięki czemu pacjentom i pacjentkom łatwiej będzie wywiązywać się ze swoich obowiązków oraz osiągać satysfakcjonującą koncentrację i relacje społeczne. 

Konsultacje psychologiczne i psychoterapia

Psycholog lub psychoterapeuta w pracy z klientami/tkami z ADHD w pierwszej kolejności skupia się na:

• Psychoedukacji,
• Treningach,
• Uczeniu technik wspomagających funkcjonowanie,
• Pomocy w rozwinięciu umiejętności zarządzania czasem, przerwami i zadaniami,
• Ćwiczeniach uważności,
• Dbaniu o higienę snu i rytmu dobowego,
• Nauce metod relaksacyjnych, oddechowych, medytacji i reagowania na sytuacje stresowe,
• Nauce rozpoznawania i reagowania na czynniki rozpraszające.

Przy ADHD zalecana jest psychoterapia CBT (poznawczo-behawioralna) lub DBT (dialektyczno-behawioralna), którymi zajmują się certyfikowani psychoterapeuci. Terapia CBT skupia się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych myśli oraz zachowań, które mogą utrudniać poprawę funkcjonowania przy ADHD. Podczas sesji terapeutycznych pacjent/-ka uczy się świadomego monitorowania swoich myśli, przekonań i reakcji, a następnie wdraża strategie behawioralne i techniki mające na celu kontrolę impulsów, poprawę koncentracji oraz organizację zadań.